ย้อนรอย พระราชพิธีโสกันต์ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เนื่องในวัฒนธรรม การไว้จุก ของเด็กไทยโบราณ
ย้อนรอย พระราชพิธีโสกันต์ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เนื่องในวัฒนธรรม การไว้จุก ของเด็กไทยโบราณ เจ้านายพระองค์ใดโสกันต์คนแรก-คนสุดท้าย?
ย้อนรอย พระราชพิธีโสกันต์ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เนื่องในวัฒนธรรม การไว้จุก ของเด็กไทยโบราณ เจ้านายพระองค์ใดโสกันต์คนแรก–คนสุดท้าย?
การสร้างสรรค์ภาพแต่ละภาพในคอลเลกชันนี้ผ่านกระบวนการที่ซับซ้อนและพิถีพิถัน โดยเริ่มจากการค้นคว้าภาพถ่ายทางประวัติศาสตร์จากหอจดหมายเหตุแห่งชาติ ซึ่งมักเป็นภาพขาวดำเก่าแก่ ก่อนจะเข้าสู่กระบวนการสร้างสรรค์ที่มีทั้งหมด 10 ขั้นตอนดังนี้
1. ค้นหาภาพต้นฉบับที่ต้องการใช้งาน โดยเน้นภาพถ่ายจริงทางประวัติศาสตร์
2. ลงสีภาพขาวดำด้วย Palette หรือ Flux Kontext เพื่อคืนชีวิตให้ภาพ
3. ขยายขนาดและเพิ่มความคมชัดของภาพด้วย Midjourney หรือ Krea Editing Suite ให้พร้อมสำหรับการฝึกโมเดล LoRA โดยในขั้นตอนนี้ ความละเอียดของภาพมีความสำคัญอย่างยิ่ง
4. เทรนดาตาเซ็ตผ่าน Krea training หรือ Shakker Training หรือ Flux LoRA เพื่อสร้างโมเดลที่สามารถนำไปใช้สร้างภาพใหม่ ทั้งแบบใช้พร้อมพ์หรือไม่ใช้ก็ได้
5. เพิ่มฉากหลังและตกแต่งองค์ประกอบต่าง ๆ ให้สมบูรณ์ยิ่งขึ้นด้วย Midjourney Editing Suite หรือ Krea Editing Suite อีกครั้ง
6. ใช้ Magnific หรือ Freepik Upscale เพื่อเพิ่มรายละเอียดของผืนผ้า เนื้อผ้า เครื่องประดับ และอัญมณีให้โดดเด่น
7. เปลี่ยนหน้าตัวละครให้ตรงกับอารมณ์หรือบุคลิกที่ต้องการด้วย PicSi AI
8. แก้ไของค์ประกอบใบหน้า เช่น ขนาด สีของดวงตา และปาก ด้วย Luminar Neo หรือ Photoshop Liquify เพื่อให้ได้ภาพที่กลมกลืนและสมจริง
9. ใส่โลโก้หรือข้อความประกอบภาพด้วย Photo Mill X
10. ใช้ ChatGPT เพื่อช่วยเขียนบทความประกอบภาพ ตลอดจนปรับภาษาและพร้อมพ์ให้เหมาะสมกับบริบทของเนื้อหา
กระบวนการทั้งหมดนี้เป็นการผสมผสานระหว่างเทคโนโลยี AI และความเข้าใจในบริบททางวัฒนธรรมอย่างเป็นระบบ ถึงแม้ว่า AI จะยังไม่สามารถสร้างลวดลายงานปักแบบไทยโบราณได้อย่างละเอียดเท่าของจริง แต่ผลลัพธ์ที่ได้จากคอลเลกชันนี้ก็ยังคงงดงาม และสามารถถ่ายทอดเอกลักษณ์ของเครื่องแต่งกายพิธีโสกันต์ได้อย่างสวยงาม ทำให้แม้ภาพจะไม่ใช่ของจริงในทางประวัติศาสตร์ แต่ก็สามารถถ่ายทอดกลิ่นอายแของวัฒนธรรมไทยได้อย่างน่าชื่นชม
บทความนี้เรียบเรียงขึ้นโดยอ้างอิงจากบทความต้นฉบับในนิตยสาร “ศิลปวัฒนธรรม” เพื่อประกอบการอธิบายภาพในคอลเลกชัน AI ที่จัดทำขึ้นเพื่อการศึกษาและอนุรักษ์วัฒนธรรม
วัฒนธรรมการไว้ผมของเด็กไทยโบราณคือ การไว้จุก ทั้งเด็กชายและเด็กหญิง นับตั้งแต่พระราชโอรส พระราชธิดาของพระมหากษัตริย์ ลงมาถึงบุตรธิดาของขุนนาง ตลอดจนบุตรหลานของสามัญชน เมื่อเด็กอายุครบโกนจุก ( 7 ขวบ 9 ขวบ หรือ 11 ขวบ สำหรับเจ้านายผู้หญิงเมื่อครบ 11 ชันษา สำหรับเจ้านายผู้ชายเมื่อครบ 13 ชันษา ) ทางครอบครัวของเด็กจะจัดพิธีโกนจุกขึ้นตามแต่ฐานะและความสะดวก
พิธีโกนจุกถือเป็นหนึ่งในวัฒนธรรมอันเกี่ยวข้องกับการเกิด โดยจะมีความเชื่อในเรื่องขวัญมาเกี่ยวข้อง ทั้งยังบอกว่าเด็กกำลังก้าวย่างเข้าสู่ความเป็นผู้ใหญ่
พิธีโกนจุกมีคำที่ใช้เรียกตามแต่ฐานะของบุคคลนั้น ๆ กล่าวคือ ถ้าจัดพิธีสำหรับพระราชโอรส พระราชธิดา ที่ทรงมีพระอิสริยยศตั้งแต่ชั้นเจ้าฟ้า จนถึงชั้นพระองค์เจ้า จะเรียกว่า “โสกันต์” แต่ถ้าจัดสำหรับพระเจ้าหลานเธอหรือสมาชิกในราชสกุลวงศ์อื่น ๆ ในพระราชวงศ์ในลำดับชั้นหม่อมเจ้า จะใช้ว่า “เกศากันต์” ซึ่งเป็นพระราชพิธีเช่นเดียวกับพระราชพิธีโสกันต์ ต่างกันที่การแต่งองค์ทรงเครื่อง ตลอดจนพิธีแห่บางอย่างอาจเพิ่มลดตามลำดับพระเกียรติยศของเจ้านายพระองค์นั้น ๆพระราชพิธีโสกันต์ เจ้านายชั้นสมเด็จเจ้าฟ้านั้น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจะทรงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้มีการจัดงานอย่างยิ่งใหญ่สมพระอิสริยยศ และฐานันดรศักดิ์ของเจ้านายพระองค์นั้น ๆ สิ่งก่อสร้างที่จำลองขึ้นในพระราชพิธีโสกันต์คือ “เขาไกรลาส” อันเป็นสมมุติบรรพต “ภูเขาจำลอง” ในการประกอบพระราชพิธีตามโบราณราชประเพณี
พระราชพิธีโสกันต์ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
พิธีโสกันต์ในยุครัตนโกสินทร์นั้น ได้สืบทอดแบบแผนมาจากกรุงศรีอยุธยาตอนปลาย โดยมีเจ้าฟ้าพันทวดี ซึ่งเป็นพระเจ้าลูกเธอชั้นเจ้าฟ้าในพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศเพียงพระองค์เดียวที่ยังทรงมีพระชนม์อยู่เมื่อแรกตั้งกรุงรัตนโกสินทร์ และทรงทราบขนบธรรมเนียมในวังเมื่อปลายกรุงศรีอยุธยาเป็นอย่างดี
ขณะเดียวกันทรงเกรงว่า พิธีโสกันต์ตามแบบโบราณราชประเพณีจะสูญหายไป จึงได้ทรงบันทึกและทรงแจกแจงรายละเอียดไว้เป็นตำรา เจ้านายพระองค์แรกที่ทรงเข้าพิธีโสกันต์ตรงตามตำราที่เจ้าฟ้าพินทวดีทรงบันทึกไว้คือ “เจ้าฟ้ากุณฑลทิพยวดี” พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกประสูติแต่เจ้านางคำสุก ซึ่งเป็นพระราชธิดาของพระเจ้าอินทวงศ์ เจ้ากรุงสัตนาคนหุต
ธรรมเนียมการโสกันต์ในครั้งต้นกรุงรัตนโกสินทร์นั้น นิยมจัดในเดือน 4 พร้อมกับพระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท์ (พิธีตรุษไทย) การพระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท์นี้ ถือเป็นการปัดเป่าเสนียดจัญไร สิ่งชั่วร้ายทั้งปวงให้สิ้นไป ดังนั้นการโสกันต์ หรือเกศากันต์ในพิธีตรุษเดือน 4 นี้จึงไม่ต้องหาฤกษ์ยามใด ๆ ด้วยเหตุดังกล่าว ในสมัยโบราณจึงนิยมจัดพระราชพิธีโสกันต์ หรือเกศากันต์พร้อมไปกับงานพระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท์เลย กระทั่งถึงสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ธรรมเนียมการตั้งพิธีโสกันต์พร้อมการพระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท์จึงค่อย ๆ เปลี่ยนไปเป็นประกอบร่วมกับพระราชพิธีตรียัมปวายแทน
สำหรับพระราชพิธีโสกันต์เจ้านายระดับเจ้าฟ้า ตามตำรับเดิมของเจ้าฟ้าพินทวดีนั้น จะมีการแห่และการสมโภชจนกระทั่งเชิญพระเกศาไปลอย รวมระยะเวลาถึง 7 วัน คือเริ่มตั้งแต่ตั้งพระราชพิธีที่พระมหาปราสาท มีการสร้างเขาไกรลาส เพื่อใช้เป็นที่สรงน้ำ และให้เจ้านายที่ทรงโสกันต์เสด็จขึ้นไปรับพรพระอิศวร บริเวณรอบเขาไกรลาส ตั้งราชวัตร ปักฉัตรเงินฉัตรทอง ฉัตรรายทาง มีพนักงานนั่งกลาบาศ (นั่งขัดสมาธิเรียงต่อกัน โดยเว้นระยะห่างไม่เกินศอกต่อศอก) พร้อมด้วยการละเล่นต่าง ๆ ส่วนขบวนแห่มีดังนี้
1. นางเชิญมยุรฉัตร เด็กหญิงแต่งชุดละครรำ คือนุ่งจีบ ห่มผ้าหน้านาง สวมชฎา เดินถือพุ่มที่ทำด้วยหางนกยูง
2. นางเชิญเครื่อง แต่งตัวแบบเดียวกับนางเชิญมยุรฉัตร แต่เชิญเครื่องสูง เช่น บังสูรย์ บังแทรก
3. นางแต่งตัวสะ ผู้หญิงแต่งตัวสวมเกี้ยว นุ่งผ้าลาย พื้นเขียวห่มผ้าแพรพื้นแดง เดินประนมมือตามขบวนแห่ เดินหน้านำขบวน
เจ้าฟ้าที่เข้าพิธีโสกันต์ทรงเครื่องขาว ประทับพระราชยานเสด็จไปฟังสวดมนต์สามวัน ถึงวันที่ 4 จึงโสกันต์ สรงน้ำ และเสด็จขึ้นเขาไกรลาสเพื่อรับพรพระอิศวร จากนั้นเสด็จลงมาทรงเครื่องต้น แห่เวียนรอบเขาไกรลาส 3 รอบ และแห่กลับในตอนเช้า ตอนบ่ายทรงเครื่องแดงเข้าพระราชพิธีสมโภช และมีกระบวนแห่สมโภชอีก 2 วัน ถึงวันที่ 7 แห่พระเกศาไปลอย เป็นอันเสร็จพระราชพิธีลงสรงโสกันต์ตามตำรับเดิมสำหรับเจ้านายชั้นเจ้าฟ้า หากเป็นเจ้านายชั้นพระองค์รองลงมา ในกระบวนแห่จะไม่มีนางมยุรฉัตร ไม่มีเขาไกรลาสสำหรับสรง แต่จะทำเป็นพระแท่นสำหรับสรงแทนและกระบวนแห่ก็ทำย่อลงตามพระอิสริยยศแต่เมื่อมาถึงสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว การต่าง ๆ ได้ปรับให้เหมาะกับยุคสมัย จึงเหลืองานราชพิธีรวมเวลา 4 วัน แต่ยังคงรูปแบบเดิมไว้ อาทิ มีนางเชิญเครื่อง นางมยุรฉัตร นางสะ เข้าขบวนแห่ มีการสร้างเขาไกรลาส สำหรับโสกันต์เจ้าฟ้าเหมือนเดิม ส่วนการละเล่นประกอบพิธีสมโภชก็เป็นไปตามแผนโบราณราชประเพณีคือ มีการเล่นกุลาตีไม้ ระเบง โมงครุ่ม รำต้นไม้เงินต้นไม้ทอง และมหรสพอื่น ๆ เป็นการเฉลิมฉลอง เช่น กระตั้วแทงควาย ญวนหกสูงไม้ เป็นต้น
จากที่กล่าวมาทั้งหมดนี้ จะเห็นได้ว่าพระราชพิธีโสกันต์นั้นจัดเป็นพิธีใหญ่ บางปีมีเจ้าฟ้าและพระองค์เจ้าทรงโสกันต์หลายองค์ก็จะมีขบวนแห่แหน การละเล่นต่าง ๆ อย่างครึกครื้น ชาววังจึงตั้งหน้าตั้งตาคอยที่จะดูกระบวนการแห่และมหรสพสมโภชกันอย่างตื่นเต้น
แต่เมื่อเวลาล่วงเลยมา เจ้านายในชั้นหลัง ๆ “มิได้ไว้พระเมาลีกันอีกแล้ว” ประเพณีโสกันต์ หรือเกศากันต์จึงค่อย ๆ เลือนหายไป
พิธีโสกันต์ครั้งสุดท้ายที่จัดขึ้นในประเทศไทยคือพิธีโสกันต์ “พระองค์เจ้าอินทุรัตนา” พระธิดาในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิตที่ประสูติแต่หม่อมสมพันธุ์ บริพัตร ณ อยุธยาที่จัดขึ้นในปี 2475 อันเป็นปีสุดท้ายก่อนการเปลี่ยนแปลงการปกครอง หลังจากนั้นพิธีโสกันต์ก็กลายเป็นอดีต เหลือเพียงแค่การรำลึกถึงความยิ่งใหญ่และอลังการเท่านั้น
แม้ภาพในคอลเลกชันนี้จะมิใช่ภาพถ่ายจริง แต่การใช้ AI เพื่อจำลองบรรยากาศ พิธีกรรม และเครื่องแต่งกายแบบไทยโบราณก็เป็นอีกแนวทางหนึ่งในการอนุรักษ์และสืบสานวัฒนธรรมโบราณให้ปรากฏสู่สายตาคนรุ่นใหม่ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในกรณีที่ไม่มีภาพต้นฉบับสีเหลืออยู่
อ่านข่าวต้นฉบับได้ที่ : https://www.silpa-mag.com/culture/article_34284
A Look Back at the Royal Tonsure Ceremony in Rattanakosin Bangkok: In Honour of the Traditional Topknot Ritual of Thai Children. Who Was the First—and the Last—Royal Child to Undergo the Tonsure Ceremony?
This article is adapted from a feature originally published in Silpa Wattanatham magazine, presented here to accompany and contextualise a collection of AI-enhanced images created for educational and cultural preservation purposes.
This image collection was created using artificial intelligence to simulate the ceremonial attire worn during the Royal Tonsure Ceremony (Sokan). The project employed Flux LoRA training techniques, based on original black-and-white archival photographs from the National Archives of Thailand, further enhanced and colourised with care using Flux Kontext tools. While the AI is not yet capable of reproducing the fine intricacies of traditional Thai embroidery with perfect accuracy, the results are nonetheless visually compelling and capture the essence of ceremonial costume with admirable fidelity.
In traditional Thai culture, both boys and girls wore their hair in topknots (juk). This custom extended from royal children to the offspring of noble families and commoners alike. When a child reached the appropriate age—commonly 7, 9, or 11 years old (with royal girls traditionally undergoing the ceremony at 11 and royal boys at 13)—the family would organise a juk shaving ceremony according to their means and social status.
The tonsure ritual was one of several rites of passage marking a child's transition into adolescence. It was believed to influence the spiritual wellbeing (kwan) of the child and signified their symbolic entrance into maturity.
There were different names for this ceremony based on the child’s rank. When conducted for the King’s children of the rank of Chao Fa or Phra Ong Chao, it was known as the Sokan Ceremony. For royal descendants of lower rank, such as Mom Chao and members of minor royal houses, it was known as Kesakhan. While both were royal rituals, the titles, attire, and ceremonial processions varied according to the rank and prestige of the individual involved.
For royals of the Chao Fa rank, the Sokan ceremony would be commanded by Royal Decree, with a grand event befitting their exalted status. A key ceremonial structure created for the ritual was a representation of Mount Kailash (Khao Krailat), considered a sacred mythical mountain used in ancient royal traditions.
The Royal Tonsure Ceremony in Rattanakosin Bangkok
The Sokan Ceremony of the Rattanakosin era was inherited from late Ayutthaya traditions. One key figure in this transmission was Princess Phantawadi, the only surviving Chao Fa-rank daughter of King Borommakot. Her knowledge of palace traditions in the final years of Ayutthaya was instrumental in preserving these rites after the founding of Rattanakosin.
Fearing the disappearance of such ancient customs, Princess Phantawadi documented the ceremony in detail. The first royal child to undergo the Sokan ceremony according to her records was Princess Kunkorn Thipphayawadi, daughter of King Rama I and Chao Nang Kamsuk, herself the daughter of King Inthavong of the Kingdom of Vientiane.
In early Rattanakosin, Sokan ceremonies were traditionally held in the fourth lunar month, alongside the Sampacharan Chin (Thai New Year) royal cleansing rites. These rites were intended to expel bad fortune and cleanse spiritual impurities, making it unnecessary to consult an astrologer for an auspicious date. As such, Sokan and Kesakhanceremonies were often combined with New Year rituals. This practice shifted during the reign of King Chulalongkorn (Rama V), who gradually aligned the ceremony with the Triyampawai rites instead.
According to Princess Phantawadi’s original protocol, a full Sokan Ceremony for a Chao Fa would last seven days, beginning with a procession to the Grand Palace, followed by the construction of the ceremonial Mount Kailash. The royal child would bathe and ascend the mountain to receive blessings from the deity Shiva. The ceremonial space was decorated with royal canopies, parasols, and a ritual layout that included rows of seated officials in meditation posture. Traditional performances were held alongside the processions.
The main elements of the procession included:
The Peacock Fan Bearer – a young girl in a dance costume, wearing a crown (chada), carrying a peacock feather fan.
The Royal Attire Bearer – dressed similarly to the peacock fan bearer, but holding high regalia such as a bhangsurior bhangtrak.
The Leading Ladies – women in traditional Thai dress with kiao (decorative headwear), green patterned skirts, and red silk sashes, walking with hands in a wai gesture, leading the procession.
The royal child wore all-white ceremonial attire and was transported in a royal palanquin to attend three days of Buddhist prayer. On the fourth day, the child underwent the tonsure ritual, was bathed, and ascended Mount Kailash to receive divine blessings. After descending, they donned khrueang ton (formal regalia) and circled the mountain three times before returning in a morning procession. In the afternoon, they wore red attire for the investiture ceremony, followed by two more days of processions and celebrations. On the seventh day, the cut hair was floated away in a waterway, completing the ritual.
For royals of lower ranks, the ceremony was simplified. There would be no Mount Kailash or peacock fan bearers. A raised platform would replace the mountain for the bathing rite, and the procession would be scaled down according to their rank.
During the reign of King Chulalongkorn, further modifications were made to suit the times. The ritual was shortened to four days, but still retained the key elements: peacock fan bearers, processions, and Mount Kailash. The accompanying entertainments followed the ancient tradition and included kulatati mai (mock duels), rebeng, mong khrum drumming, money-tree dances, and various court performances such as kratua thaeng khwai (buffalo-slaying drama) and Yuan hok sueng mai (Vietnamese stilt acrobats).
As shown, the Sokan ceremony was an elaborate affair. In some years, multiple royal children participated, and the palatial grounds came alive with vibrant processions and theatrical performances—eagerly anticipated by all within the court.
However, as time passed, younger generations of royals no longer kept the traditional topknot (phra mauli), and thus the Sokan and Kesakhan ceremonies gradually faded from practice.
The last recorded Sokan ceremony in Thailand took place in 1932 for Princess Induratana, daughter of Prince Boriphat Sukhumphan and Mom Sampa Bunnag. It marked the final ceremony before the abolition of the absolute monarchy. Since then, the Sokan ceremony has become a historical memory—its splendour preserved only in records, photographs, and artistic reconstructions.
Although the images in this collection are not real photographs, the use of AI to simulate the ceremony’s attire, rituals, and atmosphere offers a powerful new way to preserve and share Thailand’s intangible cultural heritage—especially when no colour references from the past remain.
Read the original article (in Thai): https://www.silpa-mag.com/culture/article_34284
#aifashionlab #AI #aiartist #aiart #aifashion #aifashiondesign #aifashionstyling #aifashiondesigner #fashion #fashionhistory #historyoffashion #fashionstyling #fashionphotography #digitalfashion #digitalfashiondesign #digitalcostumedesign #digitaldesign #digitalaiart #ThaiFashionHistory #ThaiFashionAI #flux #fluxlora #fluxkontext
