เสื้อราชปะแตน: เรื่องเล่าของสัญลักษณ์การแต่งกายสุภาพบุรุษไทย
เสื้อราชปะแตน: เรื่องเล่าของสัญลักษณ์การแต่งกายสุภาพบุรุษไทย
ภาพถ่ายที่ผ่านการบูรณะและสร้างสรรค์ด้วยเทคโนโลยี AI ชุดนี้ นำเสนอภาพสุภาพบุรุษสยามในช่วงรัชกาลที่ ๕ ถึงรัชกาลที่ ๗ แต่งกายด้วย “เสื้อราชปะแตน” ที่ถูกต้องตามแบบแผนดั้งเดิม เสื้อชนิดนี้ตัดเย็บจากผ้าฝ้าย เรียบง่าย ใส่ง่าย ไม่มีการเสริมไหล่หรือใช้เส้นใยสังเคราะห์เช่นที่เห็นในปัจจุบัน และยังเป็นรากฐานของเสื้อคอตั้งแบบแมนดาริน (Mandarin Collar) ซึ่งภายหลังรัชกาลที่ ๙ ทรงพระราชทานต้นแบบให้พัฒนาเป็น “เสื้อพระราชทาน” ที่รัฐบาลประกาศให้ใช้แทนชุดสากลเมื่อวันที่ ๒๖ กันยายน พ.ศ. ๒๕๒๓ พร้อมแนวคิดให้ใช้ผ้าท้องถิ่นแต่ละภูมิภาคมาตัดเย็บ ส่งผลให้เกิดเสื้อสุภาพบุรุษไทยที่มีสีสันและลวดลายสดใหม่ไม่เคยมีมาก่อน การบูรณะภาพถ่ายครั้งนี้จึงไม่เพียงบันทึกแฟชั่นในอดีต แต่ยังสะท้อนพัฒนาการทางสังคมและการเมืองที่แฝงอยู่ในประวัติศาสตร์เครื่องแต่งกายไทย
การกำเนิด: ความคิดใหม่ในโลกเก่า
เสื้อ Raj-Pattern หรือที่กลายเสียงมาเป็น “เสื้อราชปะแตน” เกิดขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๕ หลังจากพระองค์เสด็จกลับจากการเสด็จประพาสอินเดียใน พ.ศ. ๒๔๑๕ พระองค์ทรงตระหนักถึงข้อจำกัดของการแต่งกายแบบตะวันตกที่เต็มไปด้วยชั้นเชิ้ต เสื้อนอก และเนกไท ซึ่งไม่เหมาะกับอากาศร้อนชื้นของสยาม หากยังคงต้องการภาพลักษณ์อันทันสมัยและเป็นสากลเพื่อแสดงต่อชาติตะวันตก การสร้าง “เครื่องแบบสุภาพบุรุษแบบใหม่” จึงเป็นสิ่งจำเป็น
เจ้าพระยาภาณุวงศ์มหาโกษาธิบดี (ท้วม บุนนาค) จึงนำต้นแบบจากช่างตัดเสื้อชาวกัลกัตตาขึ้นทูลเกล้าฯ ลักษณะเสื้อคือคอตั้ง แขนยาว ติดกระดุมห้าเม็ด ตัดจากผ้าฝ้ายสีขาว สวมง่าย สบาย และดูเป็นทางการ ชื่อ “Raj-Pattern” มาจากการผสมคำ Raj/Raja (ราชา) กับ Pattern (แบบ) ก่อนจะเพี้ยนเสียงมาเป็น “ราชปะแตน” ในที่สุด
แต่ต้นกำเนิดของเสื้อราชปะแตนไม่ใช่การสร้างใหม่ในสุญญากาศ หากเป็นการผสมผสานแรงบันดาลใจหลายทาง — จากฝั่งยุโรป เสื้อคอตั้งสีขาวคล้ายกันปรากฏในเครื่องแบบทหารม้าสมัยนโปเลียน รวมถึงเสื้อคอหนัง (Leather Neck) ของทหารเรืออังกฤษและอเมริกัน ซึ่งออกแบบให้ปกสูงเพื่อป้องกันคอจากการถูกอาวุธในสนามรบ จากฝั่งอินเดีย เสื้ออย่าง Achkan และ Sherwani ของราชวงศ์ต่าง ๆ ก็มีคอตั้งและลักษณะใกล้เคียงกับ “เสื้ออย่างเทศ” หรือ “เสื้ออย่างน้อย” ของสยามเอง ซึ่งมักตัดจากผ้าหรูหราอย่างเยียรบับ ผ้าอัตลัต หรือผ้าตาด
เมื่อเสื้อดังกล่าวถูกช่างอินเดียปรับให้สั้นลง ตัดจากผ้าฝ้าย และเน้นความง่ายในการสวมใส่ จึงกลายเป็นเสื้อราชปะแตน — เครื่องแต่งกายที่เหมาะกับภูมิอากาศและวิถีชีวิตของสุภาพบุรุษสยาม แต่ยังคงเสน่ห์สากลไว้ครบถ้วน
ที่สำคัญ เสื้อราชปะแตนยังสะท้อนความคล้ายคลึงกับ “Tropical Whites” ซึ่งเจ้าอาณานิคมฝรั่งเศส อังกฤษ และดัตช์ใช้เป็นเครื่องแต่งกายทางการในเมืองขึ้นเขตร้อน เสื้อขาว กางเกงขาว และหมวกกะโล (Pith Helmet) ไม่เพียงแสดงถึงความสะอาดและอำนาจ หากยังเป็นสัญลักษณ์ของความเป็นเจ้าอาณานิคม ราชปะแตนจึงอยู่กึ่งกลางระหว่างความเป็นสากลและการสร้างอัตลักษณ์ท้องถิ่น
การหยุดชะงัก: ความทรงจำที่เลือนหาย
เสื้อราชปะแตนยังคงปรากฏในราชสำนักและสังคมขุนนางในรัชกาลที่ ๖ และ ๗ ราชปะแตนเป็นเสมือนเครื่องแบบของข้าราชการพลเรือน โดยส่วนมากสวมกับผ้านุ่งโจงสีกรมท่า ผ้านุ่งโจงกระเบนนั้น เรียกกันสั้น ๆ ว่า ผ้าม่วง บ้างก็ตัดด้วยแพร ผ้าลายบ้าง ต่อมาไม่สวมแต่เฉพาะกับผ้าม่วง หากแต่สวมกับกางเกงแพรด้วย เสื้อราชปะแตนเป็นที่นิยมอยู่นาน จนกระทั่งถึงยุคการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. ๒๔๗๕ โดยเฉพาะในสมัยสงครามโลกครั้งที่ ๒ (พ.ศ. ๒๔๘๒-๘๘) รัฐบาลของ จอมพล ป. พิบูลสงคราม ได้ประกาศกฎหมายวัฒนธรรม ที่เรียกว่า "รัฐนิยม" ห้ามนุ่งผ้าม่วง และกางเกงแพร พร้อมทั้งสนับสนุนให้ประชาชนชาวไทยแต่งตัวตามสมัยนิยมแบบตะวันตก จึงทำให้การแต่งกายแบบตะวันตกกลายเป็นมาตรฐานใหม่ที่สะท้อนถึงความทันสมัยและการเชื่อมต่อกับโลกในแบบสากล เสื้อสูทและเนกไทจึงครองความนิยม ส่วนเสื้อราชปะแตนค่อยๆหายไป และถูกจำกัดให้เหลือเพียงเสื้อสำหรับพิธีการหรือผู้สูงวัย ภาพลักษณ์ของเสื้อราชปะแตนในฐานะของสัญลักษณ์แห่งความก้าวหน้าจึงจางหายไปจากความทรงจำของผู้คน
ในขณะเดียวกัน โลกตะวันตกกลับนำเสื้อคอตั้งกลับมาอีกครั้งในทศวรรษ 1960–1970 เมื่อวง The Beatles ใส่เสื้อทรงนี้ในช่วงเดินทางไปอินเดีย ชาวตะวันตกเรียกชื่อใหม่ว่า Nehru Jacket ตามชวาหระลาล เนห์รู นายกรัฐมนตรีอินเดียคนแรก สำหรับยุโรป เสื้อคอตั้งคือแฟชั่น “ตะวันออก” ที่ดูแปลกใหม่และขบถ ปรากฏซ้ำในภาพยนตร์เจมส์ บอนด์ เช่น Dr. No (1962) และ Octopussy (1983) แต่ในแก่นแท้ เสื้อแบบนี้ก็คือผลผลิตของการสอดประสานระหว่างเอเชียและยุโรปมาแต่แรก
การฟื้นคืน: การสร้างความหมายใหม่
เสื้อราชปะแตนกลับมามีชีวิตอีกครั้งในสมัยพลเอกเปรม ติณสูลานนท์ นายกรัฐมนตรี ในทศวรรษ ๒๕๒๐-๒๕๓๐ โดยได้รับแรงบันดาลใจจากสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ที่ทรงพระราชทาน “ชุดไทยพระราชนิยม” สำหรับสตรี พลเอกเปรมจึงทูลขอพระราชทานแบบเสื้อบุรุษ และพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๙ ทรงพระราชทานต้นแบบเสื้อคอตั้งที่ทรงนิยม
เมื่อวันที่ ๒๖ กันยายน พ.ศ. ๒๕๒๓ คณะรัฐมนตรีมีมติให้ “เสื้อพระราชทาน” ใช้แทนชุดสากลในงานทางการ โดยกำหนดไว้ 3 แบบ ได้แก่ แขนสั้นสำหรับงานกลางวัน แขนยาวสำหรับงานค่ำ และแขนยาวคาดผ้าเอวสำหรับงานที่เป็นทางการที่สุด จุดเด่นคือการเปิดโอกาสให้ใช้ผ้าท้องถิ่นมาตัดเย็บ ทำให้เสื้อราชปะแตนยุคใหม่ไม่จำกัดแค่ผ้าขาวเรียบ ๆ แต่กลับเต็มไปด้วยสีสันและลวดลายสดใส สนับสนุนทั้งเศรษฐกิจชุมชนและการสร้างอัตลักษณ์ไทยในเวทีโลก
เสื้อราชปะแตนยุคใหม่ได้รับความนิยมอย่างกว้างขวางในสมัยพลเอกเปรม ก่อนจะถูกแทนที่ด้วยชุดสากลอีกครั้งในสมัยพลเอกชาติชาย ชุณหะวัณ และกลับมาได้รับความสนใจใหม่ในสมัยพลเอกประยุทธ์ จันทร์โอชา วงจรชีวิตของเสื้อราชปะแตนจึงสะท้อนการขึ้นลงของการเมืองและรสนิยมสังคมไทย
เสื้อที่พูดได้
เสื้อราชปะแตนไม่ใช่เพียงเสื้อผ้า หากแต่เป็น “ถ้อยแถลงทางวัฒนธรรม” ที่สะท้อนภาพลักษณ์ที่ไทยเลือกแสดงต่อโลก ครั้งหนึ่งมันคือสัญลักษณ์ของความทันสมัย ต่อมาเป็นเพียงความทรงจำ และภายหลังกลับมาเป็นอัตลักษณ์ไทยร่วมสมัยที่เชื่อมโยงกับรากเหง้าและสากลในเวลาเดียวกัน
หากจะมองให้ถึงแก่น เสื้อราชปะแตนไม่ใช่ไทยแท้บริสุทธิ์ หากแต่คือการเจรจาระหว่างวัฒนธรรมตะวันตก อินเดีย และสยาม จนกลายเป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัวที่ยังคงดำรงอยู่และหมุนเวียนความหมายตามยุคสมัย
** บทความนี้เป็นการเรียบเรียงใหม่โดยเพิ่มเติมรายละเอียดทางประวัติศาสตร์และแฟชั่น จากบทความต้นฉบับของ พันธุ์ชนะ สุนทรพิพิธ ในนิตยสาร GQ Thailand วันที่ ๒๔ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๖๘ ขอขอบพระคุณผู้เขียนและกองบรรณาธิการที่ได้บันทึกเรื่องราวที่มีคุณค่า ซึ่งเป็นแรงบันดาลใจให้กับบทความนี้
____________________________________________
Raj-Pattern: The Story of a Symbol of Thai Gentlemanly Dress
Introduction
This AI-restored and re-imagined photographic collection presents Siamese gentlemen from the reigns of King Chulalongkorn (Rama V) to King Prajadhipok (Rama VII), dressed in the Raj-Pattern jacket in its original form. Traditionally made of cotton, the jacket was simple, comfortable, and unlined—without padded shoulders or synthetic fibres like those used in modern tailoring. It became the prototype for the Mandarin-collared jacket later re-interpreted by King Bhumibol Adulyadej (Rama IX) into what is now known as the Phra Ratchathan (royally bestowed jacket). On 26 September 1980, the Cabinet formally adopted this jacket as the national alternative to the Western suit, encouraging the use of regional textiles in its tailoring. This policy not only revitalised the Raj-Pattern but also created colourful and distinctive men’s jackets that supported local economies across Thailand. These restored images therefore do more than preserve fashion—they illuminate the intertwined history of clothing, society, and politics in modern Thailand.
The Invention: A New Idea in an Old World
The Raj-Pattern jacket, or Rachapatten as it became colloquially known, emerged in the reign of King Chulalongkorn (Rama V) after his royal visit to India in 1872. The King realised that Western dress—layered shirts, waistcoats, heavy coats, and neckties—was unsuited to Siam’s hot, humid climate. Yet he also recognised the importance of projecting a modern, international image to Western powers. The solution was to create a new kind of gentleman’s attire: simple, practical, and respectable.
Chao Phraya Phanuwongse Mahakosathibodi (Thuam Bunnag) presented the King with a prototype sewn by a Calcutta tailor: a white, high-collared jacket with long sleeves and five buttons, cut from lightweight cotton. It was easy to wear, avoided the cumbersome formality of Western suits, and still conveyed dignity. The name Raj-Pattern combined the Sanskrit-derived “Raj/Raja” (king) with the English “pattern,” later evolving phonetically into Rachapatten.
The jacket, however, was not invented in a vacuum. Its form reflected multiple influences. From Europe came the resemblance to Napoleonic cavalry uniforms and the leather-neck coats of British and American sailors, whose high collars were designed to protect the throat in combat. From India came the Achkan and Sherwani, long coats worn by princes and nobles, sharing similarities with Siam’s own “seua-yang-thet” or “seua-yang-noi,” garments made from luxurious textiles like yatabat, atlat, or brocade. The Raj-Pattern, shorter, lighter, and made of cotton, was thus a cultural hybrid—an Indian-made jacket adapted to Siam’s tropical climate but retaining a cosmopolitan air.
Equally important was its parallel with “Tropical Whites,” the colonial uniforms of European administrators in Asia and Africa—white jackets and trousers often paired with the pith helmet. These garments symbolised cleanliness and racial authority, embodying the politics of empire. By adopting a version of this attire, Siam crafted a garment that balanced the pressures of Western modernity with the assertion of a distinct local identity.
The Pause: A Fading Memory
The Raj-Pattern remained in use during the reigns of Rama VI and Rama VII, worn by courtiers and officials. Yet by the mid-20th century, especially after the Second World War, Western suits had become the global standard of modernity. The jacket was increasingly confined to ceremonial contexts or to older generations. Once a symbol of Siam’s progress, it faded into near-obscurity.
Ironically, in the 1960s and 1970s, the high-collared jacket resurfaced in the West. When The Beatles visited India, they wore similar coats, which Western media dubbed the Nehru Jacket after Jawaharlal Nehru, India’s first prime minister. To European eyes, it was exotic, rebellious, and “Oriental.” The look appeared in popular culture, from Dr. No (1962) to Octopussy (1983). Yet its deeper lineage was never purely Indian nor Western; it was a garment born of cross-cultural adaptation long before it became a fashion statement.
The Resurgence: Creating New Meaning
The Raj-Pattern found new life in the 1980s under Prime Minister Prem Tinsulanonda. Inspired by Queen Sirikit’s promotion of Chud Thai (national Thai dress) for women, Prem sought a male equivalent that was distinctively Thai yet acceptable in international settings. King Bhumibol graciously provided the pattern from his own Mandarin-collared jackets, and in 1980 the Cabinet decreed that the Phra Ratchathan jacket would replace the Western suit in official functions.
The new jacket came in three styles: short-sleeved for daytime, long-sleeved for evening, and a belted version for formal occasions. A crucial innovation was the use of local textiles, encouraging fabrics from different regions to be tailored into national dress. This not only broadened the visual vocabulary of the Raj-Pattern—introducing vibrant colours and patterns previously unseen—but also supported rural economies and reinforced cultural identity.
The jacket’s popularity spread widely under Prem’s government, declined during Chatichai Choonhavan’s premiership, and returned once more in the era of Prime Minister Prayut Chan-o-cha. Its cyclical revival reveals the ways in which fashion, politics, and identity are intertwined in Thailand’s modern history.
A Garment That Speaks
The Raj-Pattern is more than clothing. It is a cultural statement, a means by which Thailand has chosen to be seen. Once a marker of modernity, then a fading relic, later a revitalised national symbol, it embodies Thailand’s negotiation between East and West. To call it “purely Thai” would be misleading, for its origins are hybrid. Yet to dismiss it as foreign misses the brilliance of its localisation. The Raj-Pattern is, ultimately, an emblem of adaptation: pragmatic, stylish, and profoundly Thai in its very hybridity.
This article is a rewritten narrative enriched with historical and fashion analysis, inspired by the original essay by Pannchanat Sunthornpipit, published in GQ Thailand on 24 July 2025. With thanks to the author and editorial team for preserving such valuable insights into the history of Thai fashion.
อ่านบทความต้นฉบับได้ที่ https://www.gqthailand.com/style/article/history-of-the-royal-pattern
#aifashionlab #AI #aiartist #aiart #aifashion #aifashiondesign #aifashionstyling #aifashiondesigner #fashion #fashionhistory #historyoffashion #fashionstyling #fashionphotography #digitalfashiondesign #digitalcostumedesign #digitaldesign #digitalaiart #ThaiFashionHistory #ThaiFashionAI #thailand
