ท่านผู้หญิงขจร ภะรตราชา
ท่านผู้หญิงขจร ภะรตราชา เป็นธิดาของร้อยโทจร กับนางหวาน ทับเป็นไท เกิดเมื่อวันที่ 21 กรกฎาคม พ.ศ. 2433 (ค.ศ. 1890) บิดารับราชการในกองมหาดเล็ก รับใช้เบื้องพระยุคลบาทสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง อยู่ในพระบรมมหาราชวังอย่างใกล้ชิด เมื่อบิดาถึงแก่กรรมขณะท่านมีอายุเพียง 10 เดือน สมเด็จพระศรีพัชรินทราฯ จึงโปรดให้อยู่ในพระบรมราชินูปถัมภ์ เข้าเป็นข้าหลวงและพระสหายใกล้ชิดของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวตั้งแต่อายุ 7 ปี ได้รับพระเมตตาให้เล่าเรียนทั้งภาษาไทยและภาษาอังกฤษ และเมื่ออายุได้ 13 ปี (พ.ศ. 2446 / ค.ศ. 1903) ก็ได้เข้าพิธีโกนจุกพร้อมเจ้านายชั้นหม่อมเจ้าตามราชประเพณี
เมื่อ พ.ศ. 2445 (ค.ศ. 1902) พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 เสด็จประพาสญี่ปุ่น ทรงทอดพระเนตรเห็นความเจริญด้านหัตถกรรมและศิลปะ จึงกราบบังคมทูลสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระบรมราชินีนาถ พระราชมารดาว่าหากมีกุลสตรีผู้มีแววด้านนี้ ควรส่งไปศึกษาในญี่ปุ่นเพื่อกลับมาถ่ายทอดแก่สตรีไทย สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรีทรงเห็นชอบ จึงโปรดเลือกกุลสตรี 4 คน คือ คุณหลี คุณพิศ คุณนวล และคุณขจร (ต่อมาคือท่านผู้หญิงขจร) โดยท่านกับคุณพิศไปศึกษาวิชาปักสะดึงและวาดเขียน ส่วนคุณหลีและคุณนวลไปเรียนการทำดอกไม้แห้ง
การเดินทางไปญี่ปุ่นสมัยนั้นใช้เรือเดินสมุทร กินเวลาราวหนึ่งเดือน ท่านออกเดินทางใน พ.ศ. 2446 (ค.ศ. 1903) พร้อมนายโทคิชิ มาซาโอะ หรือที่คนไทยเรียก “นายเมาเซา” และภริยา ใช้ชีวิตอยู่ที่ญี่ปุ่นราว 4 ปี ภาพถ่ายที่เหลือร่องรอยไว้สะท้อนแฟชั่นสตรีญี่ปุ่นปลายสมัยเมจิถึงต้นสมัยไทโช นักเรียนหญิงนิยมสวมกิโมโน (着物, Kimono) คู่ฮากามะ (袴, Hakama) ในฐานะเครื่องแบบ (女学生服, Jogakusei-fuku) บางภาพเป็นกิโมโนสีอ่อนคาดฮากามะเข้ม ถือดอกไม้สีขาว ซึ่งสันนิษฐานว่าเป็นภาพวันสำเร็จการศึกษา (卒業袴, Sotsugyō-hakama) บางภาพเป็นกิโมโนลายทางสีเขียวสลับขาวคาดฮากามะเข้ม แสดงให้เห็นความเรียบง่ายและทันสมัย
เมื่ออายุ 18 ปี (พ.ศ. 2451 / ค.ศ. 1908) ท่านกลับสู่สยามและเข้ารับราชการเป็นครูสอนวิชาการฝีมือ ณ โรงเรียนราชินี พร้อมนำเอาศิลปะและรสนิยมจากญี่ปุ่นกลับมาเผยแพร่ หนึ่งในนั้นคือทรงผมแบบ “โซขุฮัตสึ” (束髪, Sokuhatsu) หรือผมเกล้าสูงตีโป่ง ซึ่งกลายเป็นที่นิยมในราชสำนักช่วงต้นคริสต์ศตวรรษที่ 20 (ต้นพ.ศ. 2450s) โดยเฉพาะในหมู่ข้าหลวงและสตรีชั้นสูง ทรงผมนี้เจ้าดารารัศมีที่ทำให้แพร่หลายไปถึงล้านนา
เมื่ออายุ 22 ปี (พ.ศ. 2455 / ค.ศ. 1912) ท่านสมรสกับหลวงอภิบาลบุริมศักดิ์ (หม่อมหลวงทศทิศ อิศรเสนา) ต่อมาได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นพระยาภะรตราชา โดยมีสมเด็จพระอนุชาธิราช เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ ทรงสวมมงคลและประทานน้ำสังข์ และทั้งคู่ได้เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ในวโรกาสนี้ทรงพระกรุณาพระราชทานเงินทุนแก่คู่สมรสเป็นจำนวน 100 ชั่ง (8,000 บาท) ท่านและพระยาภะรตราชามีบุตรธิดารวม 6 คน คือ ศาสตราจารย์ ดร.กัลย์ อิศรเสนา ณ อยุธยา, กุนตี อิศรเสนา ณ อยุธยา (ถึงแก่กรรมเมื่ออายุ 13 ปี), อี๊ อิศรเสนา ณ อยุธยา (ถึงแก่กรรมเมื่ออายุ 9 เดือน), อายุส อิศรเสนา ณ อยุธยา, สุคนธา โบเยอร์ และท่านผู้หญิง ดร.ทัศนีย์ บุณยคุปต์
เมื่อพระยาภะรตราชาได้รับตำแหน่งผู้ดูแลนักเรียนไทยที่อังกฤษใน พ.ศ. 2464–2469 (ค.ศ. 1921–1926) ท่านผู้หญิงขจรได้ไปอยู่ด้วยและคอยให้ความอบอุ่นแก่คนไทยในต่างแดน ภาพครอบครัวที่ถ่ายในช่วงนี้สะท้อนแฟชั่นสมัยรัชกาลที่ 6 ตอนปลาย ซึ่งสัมพันธ์กับกระแส Art Deco ในยุโรป ท่านผู้หญิงขจรสวมชุดสตรีทรงตรงประดับขนสัตว์พร้อมทรงผมบ๊อบสั้น ขณะที่พระยาภะรตราชาสวมสูทสามชิ้นคอปกแข็งถอดได้ และเด็กชายสวมเสื้อคอ Eton collar ตามแบบอังกฤษ
หลังจากกลับจากประเทศอังกฤษ พระยาภะรตราชาได้รับแต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่งเลขานุการเสนาบดีกระทรวงศึกษาธิการ จากนั้นย้ายไปเป็นคณบดีคณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เมื่อปี พ.ศ. 2470 (ค.ศ. 1927) ต่อมาอีกสองปี ใน พ.ศ. 2472 (ค.ศ. 1929) ได้รับการแต่งตั้งเป็นผู้บัญชาการจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย (ตำแหน่งเทียบเท่าอธิการบดี) คนที่ 2 ต่อจากพระยาอนุกิจวิธูร (สันทัด เทพหัสดิน ณ อยุธยา) และในช่วงเวลาเดียวกันยังปฏิบัติหน้าที่ผู้รักษาการคณบดีคณะอักษรศาสตร์ไปพร้อมกัน ท่านดำรงตำแหน่งจนกระทั่งออกจากราชการเมื่อวันที่ 1 สิงหาคม พ.ศ. 2475 (ค.ศ. 1932) หลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง
ภายหลังการปฏิวัติสยาม พ.ศ. 2475 (ค.ศ. 1932) พระยาภะรตราชาได้รับแต่งตั้งเป็นปลัดเทศบาลนครกรุงเทพคนแรก ในสมัยที่พลเอก เจ้าพระยารามราฆพ (หม่อมหลวงเฟื้อ พึ่งบุญ) ดำรงตำแหน่งนายกเทศมนตรี ต่อมาได้ดำรงตำแหน่งเทศมนตรีหลายสมัย และเป็นสมาชิกวุฒิสภาสองสมัย
ต่อมาเมื่อวันที่ 1 มกราคม พ.ศ. 2486 (ค.ศ. 1943) ท่านได้รับพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่งผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัย และปฏิบัติหน้าที่ในตำแหน่งนี้อย่างต่อเนื่องยาวนานจนถึงแก่อนิจกรรม รวมเวลาที่ดำรงตำแหน่งถึง 39 ปีเต็ม
ท่านผู้หญิงขจรในฐานะภรรยาคู่ชีวิต ได้ช่วยดูแลสวัสดิการนักเรียนวชิราวุธ ใช้ความรู้ด้านศิลปะที่ได้เล่าเรียนมาในการบูรณะโรงเรียนซึ่งทรุดโทรมจากสงครามโลกครั้งที่สองให้กลับมางดงามสง่า อีกทั้งยังทำงานด้านสังคมสงเคราะห์ เช่น เป็นอาสากาชาด กรรมการสมาคมไทย–ญี่ปุ่น และร่วมงานบำเพ็ญประโยชน์กับสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี สนับสนุนกิจการพระพุทธศาสนาอย่างต่อเนื่อง ความจงรักภักดีต่อพระราชวงศ์ก็เป็นสิ่งที่ท่านยึดถือที่สุด ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าชั้นสายสะพาย และในวาระอายุครบ 8 รอบ (พ.ศ. 2518 / ค.ศ. 1975) ท่านยังได้เข้ารับพระราชทานน้ำสังข์จากพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ซึ่งนับเป็นพระมหากรุณาธิคุณครั้งสุดท้าย
ท่านผู้หญิงขจรถึงแก่อนิจกรรมเมื่อวันที่ 28 ธันวาคม พ.ศ. 2518 (ค.ศ. 1975) สิริอายุรวม 89 ปี ชีวิตของท่านและพระยาภะรตราชาจึงเป็นประจักษ์พยานแห่งยุคสมัย ทั้งในด้านการศึกษา ศิลปะ หัตถกรรม แฟชั่น และการมีส่วนร่วมเชื่อมโยงโลกตะวันออกและตะวันตกเข้าสู่ราชสำนักสยามและสังคมไทยอย่างกลมกลืน
Than Phuying Khajon Bharatracha (ท่านผู้หญิงขจร ภะรตราชา) was the daughter of Lieutenant Jon (ร้อยโทจร) and Mrs. Wan Thapbpenthai (นางหวาน ทับเป็นไท). She was born on 21 July 2433 BE (1890 AD). Her father served in the Royal Pages Corps, attending closely to Queen Sri Patcharindra, the Queen Mother (สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง), within the Grand Palace. When her father passed away while she was only 10 months old, Queen Sri Patcharindra graciously took her under royal patronage. From the age of 7, she became a lady-in-waiting and close companion to King Prajadhipok (พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว). She was kindly granted education in both Thai and English, and at the age of 13, in 2446 BE (1903 AD), she underwent the royal topknot-cutting ceremony alongside young princes and princesses in accordance with court tradition.
In 2445 BE (1902 AD), King Vajiravudh (พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว, Rama VI) visited Japan and observed its advancement in handicrafts and arts. He therefore advised Queen Saovabha Phongsri (สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระบรมราชินีนาถ) that if any Siamese young women showed promise in these fields, they should be sent to study in Japan to bring back knowledge for Siamese women. The Queen agreed and selected four ladies: Khun Li (คุณหลี), Khun Phit (คุณพิศ), Khun Nuan (คุณนวล), and Khun Khajon (คุณขจร, later Than Phuying Khajon). She and Khun Phit studied embroidery and drawing, while Khun Li and Khun Nuan studied artificial flower-making.
At that time, travel to Japan required a month-long sea voyage. She departed in 2446 BE (1903 AD) with Tokishi Masao (นายโทคิชิ มาซาโอะ), known among Siamese as “Nai Mao-sao” (นายเมาเซา), and his wife. She lived in Japan for about four years. Surviving photographs reflect the fashion of late Meiji to early Taisho Japan. Female students often wore kimono (着物, Kimono) with hakama (袴, Hakama) as a uniform (女学生服, Jogakusei-fuku). In some photographs, she wore a light-coloured kimono with a dark hakama while holding white flowers, presumed to be a graduation portrait (卒業袴, Sotsugyō-hakama). In others, she wore a striped green-and-white kimono with a dark hakama, reflecting simplicity and modernity.
At age 18 (2451 BE / 1908 AD), she returned to Siam and became a handicrafts teacher at Rajini School (โรงเรียนราชินี). She also introduced Japanese arts and tastes to Siam. Among them was the Sokuhatsu (束髪) hairstyle, an elevated and puffed-up chignon, which became fashionable in the Siamese royal court in the early 20th century (early 1900s), especially among court ladies and noblewomen. This hairstyle was further popularised in Lanna by Princess Dara Rasmi (เจ้า ดารารัศมี).
At age 22 (2455 BE / 1912 AD), she married Luang Aphiban Burimas (หลวงอภิบาลบุริมศักดิ์, M.L. Thosathit Isarasenā – หม่อมหลวงทศทิศ อิศรเสนา), who was later elevated as Phraya Bharatracha (พระยาภะรตราชา). Their wedding was graced by Prince Chakrabongse Bhuvanath (สมเด็จพระอนุชาธิราช เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ), who officiated and poured the ceremonial water of blessing. King Vajiravudh personally granted the couple 100 chang (8,000 baht) as a wedding gift. They had six children: Professor Dr. Kan Isarasenā na Ayudhya (ศาสตราจารย์ ดร.กัลย์ อิศรเสนา ณ อยุธยา), Kunti Isarasenā na Ayudhya (กุนตี – died at age 13), Ii Isarasenā na Ayudhya (อี๊ – died at 9 months), Ayut Isarasenā na Ayudhya (อายุส), Sukhontha Boyer (สุคนธา โบเยอร์), and Than Phuying Dr. Tasanee Boonyakup (ท่านผู้หญิง ดร.ทัศนีย์ บุณยคุปต์).
When Phraya Bharatracha was appointed guardian of Thai students in England (2464–2469 BE / 1921–1926 AD), Than Phuying Khajon accompanied him and provided warmth and care for the Thai community abroad. Family portraits from this period reflect late Rama VI fashion, influenced by European Art Deco. She is seen in straight-line dresses with fur trimmings and a short bob hairstyle, while her husband wore three-piece suits with detachable stiff collars, and their sons wore shirts with Eton collars.
Upon returning to Siam, Phraya Bharatracha was appointed Secretary to the Minister of Education, later becoming Dean of the Faculty of Arts at Chulalongkorn University in 2470 BE (1927 AD). In 2472 BE (1929 AD), he was appointed the second President (equivalent to Rector) of Chulalongkorn University, succeeding Phraya Anukitwithun (พระยาอนุกิจวิธูร – Santad Thephasadin na Ayudhya), while also serving as Acting Dean of the Faculty of Arts. He held these posts until his retirement on 1 August 2475 BE (1932 AD) following the Siamese Revolution.
After the 1932 Revolution, Phraya Bharatracha became the first City Clerk of Bangkok during the tenure of Field Marshal Chao Phraya Ram Rakop (พลเอก เจ้าพระยารามราฆพ – M.L. Fueang Phuengbun). He later served multiple terms as municipal councillor and was twice a member of the Senate.
On 1 January 2486 BE (1943 AD), she was appointed by Royal Command as Headmistress of Vajiravudh College (ผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัย), a position she held for an exceptional 39 years until her death.
As a devoted wife, Than Phuying Khajon cared for the welfare of Vajiravudh students and applied her artistic training to restore the school buildings damaged during World War II. She was active in charitable work, serving as a Red Cross volunteer, a member of the Thai–Japan Society, and collaborating with Princess Srinagarindra (สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี) in social welfare activities. She was also a strong supporter of Buddhism. For her loyalty to the monarchy, she was decorated with the Dame Grand Cross of the Order of Chula Chom Klao (เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าชั้นสายสะพาย). On her 96th birthday (2518 BE / 1975 AD), she received the royal water of blessing from King Bhumibol Adulyadej (พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร), his final act of royal grace to her.
Than Phuying Khajon Bharatracha passed away on 28 December 2518 BE (1975 AD) at the age of 89. Her life with Phraya Bharatracha stands as a testimony of their era — in education, art, handicrafts, fashion, and their role in bridging the cultures of East and West within the Siamese court and society.
#aifashionlab #AI #aiartist #aiart #aifashion #aifashiondesign #aifashionstyling #aifashiondesigner #fashion #fashionhistory #historyoffashion #fashionstyling #fashionphotography #digitalfashion #digitalfashiondesign #digitalcostumedesign #digitaldesign #digitalaiart #ThaiFashionHistory #ThaiFashionAI #thailand #UNESCO
